«Πρώτος εκ των Ελλήνων Πυθέας γνώρισε τους τε εσπερίους και τους προσβόρους των παρά τον ωκεανόν τόπων», Στράβων.
Ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης ( 380 - 310 π.χ ) περίπου, είναι γνωστός για το ταξίδι που πραγματοποίησε στις θάλασσες της βόρειας Ευρώπης. Το ταξίδι έγινε γύρο στο 325 π.Χ. σε συνεννόηση με το δήμο της Μασσαλίας, για να βρει μέταλλα όπως κασσίτερο, ήλεκτρο, που δύσκολα βρισκόταν στην Ελλάδα. Δεν είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία του ταξιδιού, ούτε, και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πέρασε τα στενά του Γιβραλτάρ. στενά που φρουρούσαν άγρυπνα οι Καρχηδόνιοι.
Τι προηγήθηκε
Είχαν προηγηθεί του ταξιδιού, η επέκταση της Ρώμης στη Σικελία τον 4o αιώνα, συγκρούσεις ανάμεσα σε Έλληνες της Σικελίας με τους Ετρούσκους, πτώση του Ακράγαντα στους Καρχηδόνιους κ.α..
Στην Ανατολή, ο Αλέξανδρος απαιτούσε να τον προσκυνούν σαν Βασιλειά. Οι Έλληνες, όμως, δεν προσκυνούν βασιλιάδες, τουλάχιστον όχι τότε.
Μελετητές αποδίδουν την ανεκτικότητα της Καρχηδόνας στον πλου του Πυθέα, σε εκδήλωση καλής θέλησης απέναντι στα σχέδια του Μ. Αλεξάνδρου για ναυπήγηση στόλου για την κατάληψη της Β. Αφρικής.
Οι συνεχείς συγκρούσεις, ανατολικά της Μασσαλίας, συνετέλεσαν ώστε να αναδειχθεί η Μασσαλία σε εμπορικό κέντρο και μεγάλη ναυτική δύναμη. Ταυτόχρονα, η επικοινωνία και εμπόριο με την ανατολή δυσκόλευαν πολύ. Με τα δρώμενα στη Μεσόγειο, το ταξίδι του Πυθέα και η πορεία που ακολούθησε πρέπει να εξετασθούν και στο πλαίσιο αυτό.
Το ταξίδι
Περνά τις Ηράκλειες στήλες (τα σημερινά στενά του Γιβραλτάρ) και παραπλέει τις ακτές της Ισπανίας. Εξερευνά τα νησιά στη Βρέστη (ΒΔ Γαλλία). Το μεγαλύτερο νησί, το σημερινό Ουεσάντα, ονόμασε Ουξισάμη.
Προχωρά προς τη Μάγχη και περιπλέει την Αγγλία. Στην πορεία του αυτή, διαπίστωσε τη διαφορά ύψους της θάλασσας της Ιβηρίας από τη Μεσόγειο λόγω του παλιρροιακού ύψους, και πρώτος αυτός εξήγησε το φαινόμενο της παλίρροιας επιστημονικά. Χαρακτηριστικό είναι ότι γράφει πως η Αγγλία, «έχει τριγωνικό σχήμα και είναι νήσος μεγίστη» που δείχνει ότι έκανε το γύρο της Αγγλίας. Υπολόγισε δε την περίμετρό της με απόκλιση 2,5%!!! από την πραγματική.
Αρκετοί ιστορικοί λένε πως έφθασε μέχρι και την Ισλανδία. Σίγουρα όμως εξερεύνησε τη Σκανδιναβία, δηλ. τις σημερινές ακτές της Νορβηγίας, Σουηδίας και τις Φινλανδικές ακτές. Απέκτησε τεράστια εμπειρία για στεριές και θάλασσες εκτός του γνωστού κατοικημένου κόσμου που περιορίζονταν γύρω από τη Μεσόγειο. Είμαστε βέβαιοι για το ταξίδι αυτό, γιατί υπάρχουν αναφορές στο γραπτό του έργο. Οι πρώτοι που αναφέρονται στην πραγματεία του Πυθέα "Περί Ωκεανού", είναι οι Δικαίαρχος και Τίμαιος ο Ταυρομαίνειος, μαθητές και οι δύο του Αριστοτέλη αμέσως μετά το θάνατό του Δασκάλου το 322 π.Χ..
Ο Πυθέας περιέγραψε το ταξίδι του στα βιβλία του ”Περί Ωκεανού” και ”Γης περίοδος”, από τα οποία σώζονται μόνο αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων. Ανάμεσα σε αυτούς ο Στράβων και ο Πολύβιος αμφιβάλουν για το αν ο Πυθέας έκανε πραγματικά το ταξίδι που περιγράφει και τον αποκαλούν παραμυθά.
Επίσης, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στη Φυσική Ιστορία αναφέρεται με λεπτομέρειες στο έργο αυτό, όπου ο Πυθέας εκτιμά την παλιρροιακή δύναμη στις ακτές της Βρετάνης μέσω των ρυθμών της, και προφανώς είχε μια πολύ καλή θεωρία για να εξηγεί τους ρυθμούς της παλίρροιας με τη σελήνη. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, είναι σχεδόν βέβαιος πως η επίδραση της Σελήνης στις παλίρροιες ήταν γνωστή από τον 4ο αιώνα π.Χ. χάρη στον Πυθέα.
"Σ΄ αυτόν τον ήρεμο κόλπο επιβεβαίωσα τη σχέση της σελήνης με την παλίρροια. Βλέπω την "΄Αρτεμη" (το πλοίο μας) σ΄ όλη του την αίγλη, και η θάλασσα προχώρησε μα και υποχώρησε πιο πολύ από χθες. Η διαφορά ύψους δείχνει να είναι ογδόντα πήχεις, που κατά τη γνώμη μου είναι τεράστια".
Επίσης έχουμε δική του μαρτυρία για τη μικρότερη διάρκεια της μέρας, ανάλογα με την εποχή. Και ο λόγος που πιστεύουμε πως έφθασε τόσο βόρεια, είναι ένα κείμενό του, όπου ο Πυθέας λέει πως είδε τον ήλιο να ανατέλλει αμέσως μετά τη δύση. Άρα πρέπει να έφθασε σε μεγάλο βόρειο γεωγραφικό πλάτος το καλοκαίρι. Κι εκείνη την εποχή υπάρχει μόνο η δική του μαρτυρία σχετικά με τη διαφορά στη διάρκεια της μέρας.
«Ο ήλιος φάνηκε επιτέλους ανάμεσα από τα γκρίζα σύννεφα. Κατάφερα να υπολογίσω τους αριθμούς που προσδιορίζουν τη σχέση ανάμεσα στη σκιά και το ύψος του γνώμονά μου. Πλησιάζουμε στο ηλιοστάσιο, και η μέρα εδώ είναι πιο μεγάλη απ΄ ότι στη χώρα των βόρειων βρετανών. Διαρκεί πάνω από 18 γυρίσματα της κλεψύδρας. Όταν προσπάθησα να δώσω στους ιθαγενείς να καταλάβουν πως ήθελα να πάω στη Θούλη, αυτοί οι βάρβαροι μας έδειξαν που δύει ο ήλιος και τον τόπο όπου ο ήλιος έχει το θρόνο για κρεβάτι του. γιατί εκεί γέρνει και εκεί υψώνεται».
Επίσης αποδεικνύεται από άλλους ιστορικούς πως ο Πυθέας ανακάλυψε την έννοια του γεωγραφικού πλάτους, και πως επινόησε το γεωγραφικό πλάτος. Όλοι νομίζουμε πως το ηλιακό ρολόι δείχνει την ώρα. Για τους Έλληνες το ηλιακό ρολόι δεν έδειχνε την ώρα, αλλά ήταν ένα αστρονομικό παρατηρητήριο. Κι αυτό έδειχνε με το μήκος της σκιάς την πιο σύντομη μέρα, καθώς και με το μήκος της σκιάς την πιο μεγάλη μέρα, δηλ. το χειμερινό και το θερινό ηλιοστάσιο.
Έδειχνε επίσης με το μήκος της σκιάς την ημέρα της ισημερίας. Η γωνία που σχηματίζει η ακμή του γνώμονα ή του ρολογιού με τη θέση της σκιάς την ημέρα της ισημερίας είναι ακριβώς η γωνία του γεωγραφικού πλάτους. Αυτή την εφεύρεση την έκανε πρώτος ο Πυθέας, ο οποίος ανακάλυψε πως η γωνία αυτή έδειχνε πόσο ψηλά ήταν αυτό το μέρος.
Με τη μέθοδο αυτή υπολόγισε το γεωγραφικό πλάτος της γενέτειράς του της Μασσαλίας, με σχεδόν απόλυτη ακρίβεια. Βρήκε τιμή που αντιστοιχεί σε 43°3'. Η πραγματική είναι 43°17' !!! Είναι πιθανό, με τη βοήθεια των τριγώνων, γνωμόνων, και σκιάς, να υπολόγισε την περίμετρο της Γης, και να έδωσε την τιμή 300.000 σταδίων, την οποία αναφέρει ο Αρχιμήδης, χωρίς να δηλώνει την πατρότητά της.
«Από τη σχέση του μήκους του γνώμονος και της σκιάς του, βεβαιώνω πως αυτή τη στιγμή απέχουμε 9.000 στάδια από τη Μασσαλία πάνω από τη διάμεσο του κόσμου. Η μέρα τώρα διαρκεί σχεδόν 18 γυρίσματα της κλεψύδρας, αλλά οι βάρβαροι μου εξήγησαν ότι όλο το χειμώνα ο ήλιος ανεβαίνει μόνο 9 πήχεις πάνω από ορίζοντα, πράγμα που συμπίπτει με το ύψος του ήλιου στη Μασσαλία».
Στον επινοητή του γεωγραφικού πλάτους μπορούν να απονεμηθούν τρείς τίτλοι ταυτόχρονα: τού αστρονόμου αφού το ηλιακό ρολόι είναι αστρονομικό όργανο. Τού γεωγράφου αφού ορίζει το γεωγραφικό πλάτος ενός τόπου, και του γεωμέτρη αφού όλα αυτά τα ανακαλύπτει χάρη στο θεώρημα ισότητας των εναλλάξ γωνιών .
Γιατί, για να βρούμε τη γωνία του γεωγραφικού πλάτους χρειάζεται και μια ορισμένη επεξεργασία του σχήματος που δείχνει ο γνώμονας. Και εκεί ακριβώς το παράδειγμά του έχει ενδιαφέρον ως προς το συσχετισμό θρύλου και ιστορίας. Τη σχέση δηλαδή, που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στην εξερεύνηση της γης, τη χαρτογράφηση και μέτρησή της, και τα γεωμετρικά σχήματα, δηλαδή τα σημεία, τις γωνίες ,τις ευθείες και τις μονάδες μέτρησης.
"Η "Άρτεμις" πλέει μέσα σε κάτι άγνωστο που μόνο πνεύμονα της θάλασσας μπορώ να ονομάσω. Δεν είναι ούτε σκληρός πάγος ούτε αέρας, ούτε νερό".
Μετά από θαλάσσιο ταξίδι έξι ημερών προς το βορρά έφτασε σε έναν τόπο που ονομάζει Θούλη. Για τη Θούλη ο Πυθέας αναφέρει ότι ήταν μία γεωργική χώρα, όπου η μεγαλύτερη μέρα διαρκεί 20 (ισημερινές) ώρες. Αυτό παραπέμπει σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος 64 μοιρών. Οι εκεί κάτοικοι τρέφονταν με φρούτα και παρασκεύαζαν ένα ποτό από σιτάρι και μέλι.
Σχετικά με το ποια ήταν η Θούλη που επισκέφτηκε ο Πυθέας έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις. Εικάζεται ότι πρόκειται για την Ισλανδία, τις ακτές της Νορβηγίας, τις Νήσους Φερόες ή Σέτλαντ.
Βόρεια τη Θούλης, σε απόσταση μίας μέρας ναυτικού ταξιδιού, ξεκινούσε μία περιοχή όπου η θάλασσα αναμιγνυόταν με τον πάγο, τη στεριά, και τον αέρα. Υπάρχουν θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες ο τόπος που περιγράφει ο Πυθέας είναι οι περιοχές του Αρκτικού κύκλου κοντά στην Ισλανδία ή τη Νορβηγία, όπου το θαλασσινό νερό αρχίζει να πήζει και υπάρχει πυκνή ομίχλη. Ο συνδυασμός αυτός (νερό-πάγοι-ομίχλη) του έδωσε την εντύπωση της ανάμιξης των στοιχείων της φύσης.
«Στον Πυθέα που δίκαια μπορεί να φέρνει τους τίτλους του αστρονόμου, γεωγράφου και γεωμέτρη, συναντάμε το πάντρεμα που οι Αρχαίοι Έλληνες έκαναν ανάμεσα στη διαίσθηση, τη φαντασιακή θεώρηση και στο πάθος, τη μανία της αυστηρότητας στη βούληση να επιβάλλουν στον άλλο μια λογική που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, και με την απόδειξη σε υποχρεώνουν να παραδεχθείς τα λεγόμενά τους. Το "αποδεικνύω" στην περίπτωση της γεωμετρίας έτσι όπως τη συλλαμβάνουν οι Αρχαίοι και όλη η Δύση... περιλαμβάνει πάντα ένα "δεικνύω", δεδομένου ότι τελικά όλες οι αποδείξεις ισότητας είναι αποδείξεις ταυτότητας στοιχειωδών σχημάτων...»
Τα όρια του κόσμου την εποχή του Πυθέα ήταν νοτιότερα από το πραγματικό γεωγραφικό πλάτος της Γροιλανδίας. Αυτός όμως, έβαλε τα γνωστά όρια, του κόσμου πολύ βορειότερα από το σημείο που οι άνθρωποι ήταν πρόθυμοι να δεχθούν. γι΄ αυτό και τον αποκάλεσαν παραμυθά.
Σίγουρα οι έρευνες και οι ανακαλύψεις του έδωσαν κάποια προσωπική ικανοποίηση, και θα συμφωνούσε απόλυτα με τους στίχους του Ευριπίδη.
"ὄλβιος ὅστις τῆς ἱστορίας
ἔσχε μάθησιν,
μήτε πολιτῶν ἐπὶ πημοσύνην
μήτ’ εἰς ἀδίκους πράξεις ὁρμῶν,
ἀλλ’ ἀθανάτου καθορῶν φύσεως
κόσμον ἀγήρων, πῇ τε συνέστη
καὶ ὅπῃ καὶ ὅπως.
τοῖς δὲ τοιούτους οὐδέποτ’ αἰσχρῶν
ἔργων μελέδημα προσίζει."
"Πραγματικά πλούσιος είναι εκείνος που διδάχθηκε πως να ερευνά συστηματικά τον κόσμο,
χωρίς να επιδιώκη την συμφορά των συμπολιτών του
και χωρίς να επιδίδεται σε άδικες πράξεις,
αλλά συλλαμβάνοντας με την νόησή του την αγέραστη κοσμική τάξη της
αθάνατης φύσεως, με ποιον τρόπο αυτή δημιουργήθηκε
και για ποιον σκοπό και πώς ακριβώς.
Στο μυαλό τέτοιου είδους ανθρώπων
ουδέποτε προσκολλάται η μέριμνα για αισχρές πράξεις". ( μετάφραση Παναγιώτης Μητροπέτρος)
Παναγιώτης Καλογιάννης, Δεκέμβρης 2012
Βιβλιογραφία :
1. «Pytheas of Massalia: A critical examination of the texts» Roseman, Christina Horst 1983,
2. «Πυθέας ο Έλληνας», Barry Cunliffe 2001
Σημείωση
Νεότερες έρευνες στη Γαλλία, υποστηρίζουν ότι ο Πυθέας δεν πέρασε το Γιβραλτάρ αλλά μέσω των ποταμών έφθασε στη Βόρεια Γαλλία από όπου άρχισε το ταξίδι του στο άγνωστο.
