Η Καταστροφή του Παρθενώνα

Από "www.toxotis.se"

Από την αλληλογραφία της Annas Agriconia Åkerhielm

Πολλές πηγές της νεοελληνικής ιστορίας και του πολιτισμού μας προέρχονται από ξένους περιηγητές στον ελλαδικό χώρο την περίοδο της Τουρκοκρατίας ανάμεσα στους οποίους υπήρξαν και μερικοί σουηδοί. Αν εξαιρέσουμε τις επιγραφές που είναι χαραγμένες στο λιοντάρι του Πειραιά (που έκλεψε ο Μοροσίνη) στη ρουνική γραφή και αποδίνονται σε σουηδούς μισθοφόρους βυζαντινών αυτοκρατόρων, τα πρώτα γραπτά που έχουμε από τους λίγους σουηδούς που ταξίδευσαν στην Ελλάδα, είναι οι επιστολές και το ημερολόγιο της Annas Agriconia Åkerhielm (Άννα Όκεργελμ), η οποία σαν ακόλουθος της γυναίκας του σουηδού μισθοφόρου στρατηγού που πολιόρκησε την Ακρόπολη, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την μπάλα του Μοροσίνη που κατέστρεψε τον Παρθενώνα.

Γνωστότερος σουηδός περιηγητής, είναι ο Jacob Jonas Björnståhl (1731-1779), ο οποίος στο οδοιπορικό του στη Θεσσαλική γη λίγα χρόνια πριν τον μεγάλο ξεσηκωμό μας άφησε άγνωστες, μέχρι τότε, πολύτιμες πληροφορίες για τη Θεσσαλία και κέντρισε το ενδιαφέρον για επιστημονική έρευνα στην περιοχή αυτή της Ελλάδας. Για το οδοιπορικό του Jacob Jonas Björnståhl θα γίνει αναφορά σε επόμενη ανάρτηση.

Μισθοφόροι

Όταν το 1684, η Βενετία, ιμπεριαλιστική δύναμη της εποχής, κήρυξε τον πόλεμο στο Σουλτάνο μίσθωσε ολόκληρα συντάγματα με τα επιτελεία και τους αξιωματικούς τους από μικρές ηγεμονίες, γιατί το ανθρώπινο δυναμικό της είχε αποδεκατιστεί πριν λίγα χρόνια, στην φθοροποιό πολύχρονη πολιορκία του Χάνδακα Επικεφαλής του εκστρατευτικού σώματος τοποθετήθηκε ο Σουηδός στρατάρχης Otto von Königsmark (Φον Καίνιξμαρκ), απόγονος των Βαράγγων του Βυζαντίου ο οποίος θα διευθύνει την πολιορκία της Ακρόπολης το 1687 που θα οδηγήσει στην καταστροφή του Ναού, του Παρθενώνα.

Περίπου 40 Σουηδοί αξιωματικοί συμμετείχαν στον Τουρκοβενετικό πόλεμο 1686-1688 στην Ελλάδα είτε σαν εθελοντές στο επιτελείο του Φον Καίνιξμαρκ είτε σε ηγετικές θέσεις στα Γερμανικά μισθοφορικά στρατεύματα. Ο μεγάλος αριθμός των Σουηδών αξιωματικών εξηγείται από την καλή φήμη που είχε ο Φον Καίνιξμαρκ που την απέκτησε σαν εξέχων διοικητής στρατού. Άλλοι τόσοι Σουηδοί υπήκοοι συμμετείχαν στην ακολουθία του Φον Καίνιξμαρκ.

Anna Åkerhielm

Το ημερολόγιο και οι επιστολές της Annas Agriconia Åkerhielm που έγραψε κατά την διάρκεια της παραμονής της στην Ελλάδα, 1686-1688, πρωτοκίνησαν την προσοχή του Carl Christoffer Gjörwell, ο οποίος το 1759 δημοσίευσε περίληψη του ημερολογίου της καθώς και πέντε επιστολές της που είχε στείλει στον αδελφό της Samuel Åkerhielm, στο βιβλίο «Η σουηδική βιβλιοθήκη». Το ημερολόγιο βρίσκεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης, ενώ οι επιστολές χάθηκαν.

Ανήκει στο βαρόνο Hans Åkelhielm, Göteborg. Πίνακας αγνώστου ζωγράφου.

Μέχρι τις αρχές του 1900 το ημερολόγιο και οι επιστολές της Άννας Όκεργελμ έγιναν αντικείμενο ευρείας συζήτησης/μελέτης τόσο στη Σουηδία όσο και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αποτέλεσμα αυτού του ενδιαφέροντος για την Άννα Όκεργελμ ήταν να βρεθούν στο κρατικό αρχείο του Rydboholm επιστολές της και εισιτήρια (μικρού ενδιαφέροντος) της Άννας Όκεργελμ προς τον γραμματέα του Otto Wilhelm von Königsmarck, Johan Rabel, για το χρονικό διάστημα 1689-1694, ύστερα από την επιστροφή της στη Σουηδία από την Ελλάδα. Αργότερα βρέθηκαν, στο αρχείο του Rydboholm περισσότερες από 15 επιστολές που στάλθηκαν από την Ελλάδα το χρονικό διάστημα 1686-1688 στον αδελφό της Samuel. Βρέθηκε επίσης, στη Βασιλική Βιβλιοθήκη μία επιστολή καθώς και ένα μέρος άλλης επιστολής γραμμένες το 1687 με αποδέκτη τον αδελφό της Samuel.

Εκτός από τα προαναφερθέντα γράμματα, βρέθηκαν γραπτά της Άννας Όκεργελμ τόσο στο Κρατικό Αρχείο όσο και στην Βασιλική Βιβλιοθήκη. Πρόκειται για ένα σύντομο ημερολόγιο που κράτησε όταν επισκέφτηκε τη Στοκχόλμη 1690-1691.

Κανένα από τα πολλά γράμματα τα οποία η Άννα έλαβε στο διάστημα 1686-1698 από τον αδελφό της τον Samuel, από τις αδελφές της στη Σουηδία και τον Johan Ravel, δεν βρέθηκε παρόλες τις έρευνες που έγιναν στο Αννόβερο και στην Stade της Βρέμης, όπου εγκαταστάθηκε όταν έφυγε από την Ελλάδα. Πιθανότατα, τα γράμματα αυτά χάθηκαν ύστερα από τον θάνατο της Άννας.

Στα γραπτά της Άννας Όκεργελμ απεικονίζεται η ποικιλόμορφη ζωή της στα τρία χρόνια παραμονής της στην Ελλάδα ακολουθώντας τα στρατεύματα της Βενετίας (σαν κυρία της τιμής της κόμισσας Königsmarcks) στον πόλεμο ενάντια στην Τουρκία. Τα πολεμικά συμβάντα και η παραμονή της Άννας Όκεργελμ στην Ελλάδα συνδέονται πολύ στενά με τον Στρατάρχη Όθωνα Φον Καίνιξμαρκ και την Κόμισα του, και έχουν λάβει εξέχουσα θέση στα γραπτά της.

Ανακατάληψη της Πελοποννήσου –καταστροφή του Παρθενώνα

Ο Μοροσίνη, διοικητής του Βενετσιάνικου στόλου, εκτελώντας τα στρατιωτικά σχέδια του στρατηγού Όθωνα Καίνιξμαρκ κατέλαβε σε χρόνο ρεκόρ τα κάστρα στην Κορώνη, στο Παλιό και Νέο Ναβαρίνο, της Μονεμβασιάς, του Μυστρά, του Ναυπλίου, και της Κορίνθου. Μερικές φορές ο Μοροσίνη απέρριπτε τους πολεμικούς σχεδιασμούς του σχέδια Καίνιξμαρκ. Υποχωρούσε όμως, κάτω από τις απειλές του στρατηγού για παραίτηση.

Το 1687 στις 21 του Σεπτέμβρη αποβιβάστηκαν στον Πειραιά (Porto di Lione Draco), και ενισχυμένο με ένα σύνταγμα από το Δουκάτο της Έσσης (Hessen) αριθμούσε 11.000 στρατιώτες και αξιωματικούς. Ανενόχλητοι, έφτασαν στην Αθήνα χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, και πολιόρκησαν την Ακρόπολη. Στις 27 Σεπτέμβρη, ολοκληρώθηκε το έγκλημα στον Ναό της παγκόσμιας κληρονομιάς.Είχε προηγηθεί μια περιπολία του στόλου στην Εύβοια για παραπλανητικούς λόγους. Η επιχείρηση στην κατάληψη της Αθήνας πάρθηκε χωρίς να υπάρξουν διαφωνίες ανάμεσα στον Μοροσίνη και τον Φον Καίνιξμαρκ.

Η πολιορκία της Ακρόπολης αποδείχθηκε μια δύσκολη επιχείρηση. Το φρούριο βρίσκεται σε ένα βραχώδες ύψωμα, και έλεγαν ότι είναι πολύ δύσκολο να καταληφθεί γιατί καμιά υπονόμευση δεν μπορούσε να του προξενήσει βλάβες.

Tο φρούριο ήταν μοναδικό. δεν υπήρχε όμοιό του. Βρίσκονταν πάνω σε κατακόρυφους πέτρινους βράχους και, στην κορυφή τους, περιτριγυρισμένο από τοίχους ύψους 20 μ. φάνταζε απόρθητο. Το βαρύ πυροβολικό που μεταφέρθηκε με μεταγωγικά πλοία τοποθετήθηκε σύμφωνα με τον von Pfister την νύχτα 24 – 25 Σεπτέμβρη σε κατάλληλη θέση και το πρωί της 25 Σεπτέμβρη άρχισε να βομβαρδίζει εκτελώντας τις εντολές του Βενετσιάνου αρχηγού του πυροβολικού κόμη Sanfelices.

Η άσκοπη Καταστροφή

Στις 26 Σεπτέμβρη ο πανέμορφος ναός της Νίκης συνάντησε την τύχη του με μια φοβερή έκρηξη, όταν μια βόμβα χτύπησε την πυριτιδαποθήκη του ναού. Την επόμενη μέρα, στις 27 Σεπτέμβρη, ολοκληρώθηκε το έγκλημα στον Ναό της παγκόσμιας κληρονομιάς όταν μια δολοφονική κανονιά χτύπησε την οροφή του Παρθενώνα ή πιθανώς την πλευρά του και έπληξε την μεγάλη πυριτιδαποθήκη των Τούρκων. Το πρωί της ίδιας μέρας ήρθε εξωτερική στρατιωτική βοήθεια από μια μικρή ομάδα έφιππων για να συνδράμει τους πολιορκημένους.

Ο Φον Καίνιξμαρκ, ο οποίος έγκαιρα είχε πληροφορηθεί για μια επικείμενη απόπειρα διάσωσης των πολιορκημένων τούρκων, έδωσε αμέσως εντολή να παραταχθεί το πεζικό ανάμεσα στην Ακρόπολη και τους ελαιώνες στην βορινή πλευρά, ενώ ταυτόχρονα με το ιππικό και Σλοβένους τοξότες επιτέθηκε στο ανώτερο (αριθμητικά και ποιοτικά) τουρκικό ιππικό. Ταυτόχρονα το πυροβολικό των πολιορκητών διπλασίασε τις βολές στην Ακρόπολη. Ο σερασκέρης αποχώρησε χωρίς να δώσει μάχη και το απόγευμα ο Φον Καίνιξμαρκ επέστρεψε στο στρατόπεδο. Στο διάστημα αυτό μια μανιασμένη φωτιά είχε ξεσπάσει στη Ακρόπολη στην οποία ο πασάς και ο γιος του βρήκαν το θάνατο.

Η προτομή του Otto von Köningsmarcks σε μια από τις κύριες πύλες του ναυστάθμου της Βενετίας.

Ο Παρθενώνας είχε διατηρηθεί ακέραιος 2125 χρόνια. Κατά καιρούς μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, καθολική εκκλησία, ή σε τζαμί αλλά οι διαρρυθμίσεις και οι αλλαγές που έγιναν περιορίστηκαν μόνο στο εσωτερικό του Παρθενώνα, και η αρχική μορφή του παρέμεινε αμετάβλητη.

Ελάχιστοι από τους πολιορκητές είχαν την αίσθηση της καλλιτεχνικής αξίας του γκρεμισμένου μνημείου. Πόσο απαραίτητο ήταν να θέλει η υψηλότητά του να καταστραφεί αυτός ο πανέμορφος ναός της Αθηνάς; Αναρωτιόταν η Άννα Όκεργελμ Δεν σεβάστηκαν τα 3.000 [2.125] χρόνια που ο ναός στέκονταν εκεί και οι βόμβες έκαναν το καταστρεπτικό τους έργο. Σε μια συγκινητική επιστολή η Άννα Όκεργελμ, έγραφε: «ο κόσμος δεν θα μπορέσει να ξαναχτίσει τέτοιο αριστούργημα». Τα κλασσικά μνημεία της Ακρόπολης έγιναν θύματα της νέας μορφής πολέμου.

Οι πολιορκημένοι Τούρκοι στο φρούριο, αφού ο σερασκέρης δεν τους συνέδραμε, το ίδιο απόγευμα ύψωσαν λευκή σημαία και παραδόθηκαν. 3.000 Τούρκοι, γυναίκες και παιδιά, γράφει η Άννα Όκεργελμ, οδηγήθηκαν στον Πειραιά και με πλοία μεταφέρθηκαν στη Σμύρνη. Τους επιτράπηκε να πάρουν από την οικοσκευή τους τόσα πράγματα όσα μπορούσαν να μεταφέρουν στον Πειραιά, που απέχει 60 χιλιόμετρα. Πολλοί εγκατέλειψαν το φορτίο τους στη διαδρομή.

Η καταστροφή του Ναού από πολιτισμένους ευρωπαίους, που περιγράφει η Άννα Όκεργελμ, του Ναού που ήταν «Ανθός κι η Αθήνα γλάστρα», ολοκληρώθηκε αργότερα από άλλους ΄πολιτισμένους΄ ευρωπαίους με την άγρια λεηλασία που ακολούθησε.

Αθήνα

Η Άννα Όκεργελμ ήταν φιλομαθής, και ενδιαφέρονταν για ότι συναντούσε στην Ελλάδα. Στο προτελευταίο γράμμα της, γράφει για τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα στην Βενετσιάνικη κατοχή. Η Αθήνα, γράφει, είναι καλύτερη από άλλες ελληνικές πόλεις, με όμορφα σπίτια Ελλήνων και Τούρκων. Αναφερόμενη στην ενδυμασία, έγραφε: «πάρα πολλά όμορφα ραμμένα λινά ρούχα φορούν εδώ».

Είναι αδύνατο να περιγράψω όλες τις αρχαιότητες που υπάρχουν εδώ, γράφει η Άννα Όκεργελμ. Και συνεχίζοντας: «Πολύ καλές περιγραφές έχουν κάνει στα βιβλία τους το 1675 και το 1676 ο Γάλλος Jacob Spons και ένας Άγγλος».

Τις αρχαιότητες της περιγράφει επίσης και ο πρόξενος Giraud ο οποίος μας ξενάγησε παρόλο που υπέφερε φοβερά από ενοχλήσεις που είχε στα πόδια. Φυσικά δεν έλλειψε η ελληνική φιλοξενία. Σε μερικά μέρη στην εξοχή, γράφει, μας πρόσφεραν κρασί, ψωμί, μήλα, σύκα και ρόδα. Σε 4-5 σπίτια οι νοικοκυρές μας πρόσφεραν πορτοκαλάδα, λεμονάδα, φρέσκα μύγδαλα, ρόδα, μαρμελάδα κ.α..

Εκκλησία, θρησκευτικά καθήκοντα

Δύο τζαμιά στην Αθήνα μετατράπηκαν σε ρωμαιοκαθολικές εκκλησίες και ένα σε λουθηρανή. Η τελευταία ύστερα από έντονη απαίτηση του Φον Καίνιξμαρκ. «Στην αρχή υπήρχε μικρή αντίδραση καθώς δεν ήθελαν να εκδηλώνουμε τα θρησκευτικά μας αισθήματα δημόσια, αλλά η εξοχότητά του ο αρχιστράτηγος προειδοποίησε ότι κανένας λουθηρανός στρατιώτης δεν θα σηκώσει το τουφέκι του εάν δεν μπορούσε να προσευχηθεί σε δική του εκκλησία. Τώρα, ομολογώ τον Θεό που πιστεύω. πολύ περισσότερο όμως θέλω να δείξω στον Θεό μου πόσο πολύ τον λατρεύω». Οι καθολικοί Βενετσιάνοι δεν μπόρεσαν να προβάλλουν κανένα επιχείρημα, και η εκκλησία άρχισε να κηρύσσει τη λουθηρανική πίστη.

Σε ένα γράμμα της στον Rabel γράφει ότι οι αρχές της Βενετίας, εκτιμώντας τις πολύτιμες υπηρεσίες του στρατηγού, συζητούν να δώσουν στον Φον Καίνιξμαρκ τη θέση του ειδικού γερουσιαστή. Θα κατέχει έτσι μια από τις σημαντικότερες θέσεις στη Βενετία, ακόμα και σε καιρό ειρήνης.

Αυτός δεν δέχτηκε τη θέση αυτή, λέγοντας ότι: «Η θρησκεία μου από μόνη της είναι ένα αήττητο εμπόδιο σύμφωνα με τους θεμελιώδεις νόμους της, και η αλλαγή της δεν πρέπει να μου αλλάξει την συμπεριφορά μου ή να μου δώσει πλούτο. Είμαι ικανοποιημένος με αυτό που ο Θεός μου έχει παραχωρήσει».

Η βαθιά θρησκοληψία του Φον Καίνιξμαρκ μαρτυρείται και από το βιβλίο του που εκδόθηκε στη Στοκχόλμη το 1682 «Geistliche Andact allerhand Lieder». Τον Νοέμβρη αντικαταστάθηκε ο Σουλτάνος Mohamed από τον Soleiman. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι αποτυχίες στην Ελλάδα συνετέλεσαν στην αλλαγή αυτή.

Στρατιωτικές επιχειρήσεις το 1688

Η ειδυλλιακή εικόνα της Αθήνας που περιγράφει η Άννα Όκεργελμ στα γράμματά της το φθινόπωρο του 1687 άλλαξε σημαντικά στις αρχές του 1688. Οι αρρώστιες που προκλήθηκαν από τον υψηλό πυρετό και, πιθανότατα, από βουβωνική πανούκλα αναζωπυρώθηκαν, ξαπλώθηκαν με καταστροφική δύναμη και αποτέλεσαν τον μεγαλύτερο εχθρό του στρατεύματος. Οι βάλτοι, τα λιμνάζοντα νερά του Κηφισού, και το μολυσμένο νερό συνέβαλαν στην εμφάνιση και γρήγορη εξάπλωση των ασθενειών. Παρόλα τα προσεχτικά μέτρα που λάβαμε και τη βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης οι αρρώστιες θέριζαν και προκαλούσαν πολλούς θανάτους. Μονάχα το στράτευμα της Έσσης είχε 421 θανατηφόρα θύματα από τον πυρετό. Η Αθήνα μεταβλήθηκε σύντομα σε ένα απέραντο νοσοκομείο.

Η αλαζονική και μισαλλόδοξη συμπεριφορά των Βενετών αξιωματούχων και του καθολικού ιερέα απέναντι στους Αθηναίους, καθώς και στους Μοραΐτες, δημιούργησε μια ανησυχία και αυξανόμενη αντιπάθεια προς τους ΄ελευθερωτές΄. Η μισθοδοσία στους στρατιώτες ήταν άνιση και ημιτελής. Μερικοί στρατιώτες της Γαληνοτάτης το σκάσανε και σχημάτισαν συμμορίες ληστών. Επιπλέον, το τουρκικό ιππικό από τη Θήβα παρενοχλούσε συνεχώς τον ενετικό στρατό και τον ανάγκασε σε μια υψηλή και, υπό τις επικρατούσες συνθήκες, ιδιαίτερα κοπιαστική ετοιμότητα.

Το λιοντάρι του Πειραιά έξω από τον ναύσταθμο της Βενετίας. Φωτο:Dagny Kylberg.

Ο Μοροσίνη πήρε την ατυχή απόφαση να εγκαταλείψει την Αθήνα και την Αττική, παρόλο που οι Αθηναίοι προσφέρθηκαν να πληρώσουν 86.000 δουκάτα προκειμένου να παραμείνει μια φρουρά για την οποία θα αναλάμβαναν την συντήρησή της. Η απόφαση αυτή ήταν ενάντια στις απόψεις του Φον Καίνιξμαρκ, και ο προγραμματισμός της εκστρατείας για το 1688 ήταν ενάντια σε κάθε λογική πολέμου. Διερωτάται κανείς για ποιο λόγο, με ποια στρατηγική, για ποιο σκοπό καταστράφηκε η Kορώνα που φορούσε ο Βράχος. Ο Ναός που χτίστηκε με κάθε χάρη για την αιωνιότητα μες στους ωραίους ωραίος1.

Πάρθηκαν άμεσα μέτρα για την καταπολέμηση της πανούκλας. Το στράτευμα αρχικά μεταφέρθηκε σε μια οχυρωμένη θέση στον Πειραιά, για να μετακινηθεί, στη συνέχεια, στον Πόρο όπου παρέμεινε μέχρι τις 9 του Απρίλη επειδή οι συνθήκες στον Πόρο για την αποκατάσταση της υγείας του στρατεύματος ήταν ιδανικές.

Ο θάνατος του στρατηγού

Η Άννα αναφέρεται στην τελευταία εκστρατεία του σουηδού στρατηγού, την εκστρατεία ενάντια στο Νεγρεπόντε (Χαλκίδα), την προσβολή του Φον Καίνιξμαρκ από υπερβολικά υψηλό πυρετό που κράτησε 8 μέρες. Απεβίωσε το 1688 στις 30 Αυγούστου .

Όταν η Άννα έφυγε από την Αθήνα πήρε μαζί της ένα ορφανό κοριτσάκι, την Ελένη, που την βάφτισε Charlotta. Ακολούθησε την χήρα του στρατηγού, και εγκαταστάθηκαν στη Βρέμη (Bremen). Το 1691 της απονεμήθηκε τίτλος ευγενείας. Ήταν η μοναδική γυναίκα που πήρε τον τίτλο της βαρόνης με δικά της προσόντα. Απεβίωσε στις 11 του Φλεβάρη 1698 στη Stade της Βρέμης, Λίγα χρόνια αργότερα κυκλοφόρησαν τα γράμματά της και το ημερολόγιό της.

Παναγιώτης Καλογιάννης, Μάρτης 2021

1. Αναφορά στο ποίημα «Ο ΘΕΙΟΣ ΒΡΑΧΟΣ» του Κωστή Παλαμά.
Πηγές: Αλληλογραφία της Annas Agriconia Åkerhielm
ΥΓ:Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Anna Agriconia Åkerhielm»

Σημείωση.

Ι. Θ. Κακριδής, μετέφρασε το άρθρο του Christian Callmer και το δημοσίευσε στη Νέα Εστία το 1953.
Αντώνης Μυστακίδης (Μεσεμβρινός) με μια εμπεριστατωμένη μονογραφία «Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779». Εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1979.
Βασίλης Σαμπατακάκης, καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών του πανεπιστημίου της Λουντ.

Από "www.toxotis.se"